Timor-Leste/FRETILIN, NU’UDAR PARTIDU OPOZISAUN DE FAKTU

21 dezembro 2009/ Timor Lorosae Nação http://www.timorlorosaenacao.blogspot.com

EZORTASAUN BA MILITANTES FRETILIN NIAN

Partidu polítiku ne’ebé de’it, iha rai ne’ebé de’it, iha programa no hakarak ba ukun ka kaer governasaun rai ida ne’e nian.

FRETILIN, nu’udar partidu ho pinsipius demokrátikus, iha moos programa no hakarak ida ne’e, tamba liu hosi dalan ida ne’e, mak ita bele implementa ita nia kompromisu eleitoral, ita nia politika governasaun nian, ita nia programas no planus ba halao dezenvolvimentu atu servi povu Maubere.

Ida ne’e mak ita FRETILIN halo hafoin simu mandatu ba ukun husi 2002-2007, liu hosi Akordu ne’ebé partidus polítkus hotu-hotu halo ho UNTAET, haré ba rezultadus eleisoens 2001 ba formasaun Asembleia Konstituinte nian. Liu hosi Akordu ida ne’e, partidus ne’ebé halo parte Assembleia Konstituinte mak halo parte Parlamentu Nasional ba primeira lejislatura.

Maibé, iha 2006, golpe estadu ida, husi ema anti-FRETILIN, hamosu krizi ba instituisaun estadu nian, krizi ne’ebé konsege duni harahun PNTL no halo tohik F-FDTL. Tamba manipulasaun oin’oin, konfrontasaun armada mosu entre F-FDTL no PNTL. Nune’e maluk balun mate no kanek no povu besik rihun atus rua sai vítima ba krizi ida ne’e. Ho intervensaun media balun nian, liu-liu hosi Australia, hanesan kanál Televizaun governu nian, ABC, ne’ebé halo dokumentáriu ho lia bosok de’it, PM Dr. Mari Alkatiri hetan akuzasaun falsu. Xanana Gusmão, nu’udar Prezidente Repúblika, iha tempu ne’ebá, aproveita de’it dokumentáriu kanál ABC nian, hodi eziji kamarada Alkatiri tuun hosi ninia kargu.

Comité Central FRETILIN (CCF) foti desizaun halo sesaun extraordinária ida ba analiza situasaun PM nian. Golpistas sira organiza aan no taka dalan ba sede FRETILIN nian . CCF adia reniaun. Ho apoiu Nasoens Unidas nian ba seguransa, iha loron 25/6/09, CCF foti desizaun hodi apoia kamarada Sekretáriu Jeral atu kaer nafatin ninia kargu nu’udar PM. Entretantu, militantes FRETILIN rihun rua nulu resin konsentra iha Metinaru atu tuun mai Dili atu ható moos sira nia apoiu. Golpistas sira uza sira nia meius oin’oin atu hamanas liu taan situasaun, inlkuindu fó tiroteius iha fatin oin’oin hodi hatauk populasaun.

Biar FRETILIN tomak fó apoiu ba kamarada Sekretáriu Jeral, nia rasik mak foti de’it desizaun ba husik ninia kargu nu’udar PM. La’os tamba simu presaun makás husi Xanana Gusmão, Ramos Horta ka husi ema ne’ebé de’it. Nia foti desizaun ida ne’e tamba lakoi povu timor fakar ra’an no atu hasees rai ida ne’e husi instabilidade. Biar nia iha forsa FRETILIN nian, nia hakiduk maibé la lakon ninia dignidade. Ho pozisaun ida ne’e, kamarada Mari hatudu ninia sentidu de estadu no responsabilidade ba rai doben Timor-Leste. Ne’e lisaun boot ida ba ita hotu, liu-liu ba polítikus sira. Ema ne’ebé de’it mak ukun, bainhira situasaun ruma tau iha risku povu ninia moris no rai ida ne’e ninia destinu, tenke brani ba hola desizaun. Ema barak ne’ebé kontra kamarada Mari tamba fiar lia bosok, ohin bele haré ona katak líder FRETILIN ne’e hadomi duni povu no rai ida ne’e. Hafoin kamarada Mari tuun tiha ona husi kargu, FRETILIN haré kedas katak Xanana Gusmão, nu’udar Prezidente Repúblika, halo nafatin presaun atu hasai kargu Primeiru Ministru husi FRETILIN. Dala ida taan, ho ulun malirin no ho estratéjia matenek, lideransa FRETILIN hatán ba diskuti ho Xanana hodi hili Primeiru Ministru foun. Kamarada Lu’Olo aprezenta ba Prezidente Repúblika proposta alternativa ho kandidatus nain tolu: Estanislau da Silva, Rui Araújo no Ramos Horta. Biar FRETILIN iha preferénsia ba Estanislau Silva, nu’udar membru CCF no CPN (nia mesak de’it mak membru FRETILIN, sira nain rua la’os), atu hatutan kargu PM nian to governu FRETILIN ninia mandatu ramata iha 2007. Haré ba situasaun krizi, ita hatán diskuti ho Xanana Gumão kona ba kandidatu ne’ebé diak liu, emvez de eziji de’it katak membru FRETILIN ida mak tenke kaer duni kargu PM. Prosesu diskusaun ne’e ramata bainhira Xanana Gusmão la fó fatin PM ba Estanislau da Silva ka Rui Araújo no hili ninia amigo boot, Ramos Horta, maski ida ne’e la’os membru FRETILIN nian. Dal ida taan ita aseita presaun boot tebes ida ho laran malirin no ida ne’e akontese tamba de’it ita hadomi povu no rai ida ne’e. FRETILIN lakon ninia dignidade? Lae!

Iha eleisoens 2007, biar balun dehan katak lao ho hakmatek, golpistas no sira nia asosiadus ho interese oin’oin, hatauk ema ho kroat iha fatin barabarak, halao nafatin lia falsu oin-oin hasoru lideransa FRETILIN, liu-liu hasoru Sekretáriu Jeral FRETILIN nian, ho lia bosok “fahe kilat” no “eskuadraun de morte”. Maibé, biar ita moris hela iha situasaun pániku ida nia laran no propaganda moos makás tebetebes atu hatauk ema ho lia bosok oin’oin, maioria povu brani vota nafatin ba FRETILIN.

FRETILIN manán de’it besik 30% votus husi eleitoradu, iha eleisoens lejislativas 2007, maibé liu partidu hotu-hotu ne’ebé taru malu, inkluindu partidu Xanana Gusmão nian, ne’ebé uza naran antigu luta nian no bandeira FRETILIN nian, hodi bele hetan votus. Tamba povu la fó mandatu ba FRETILIN atu desidi mesak kona ba formasaun governu, FRETILIN halo kedas negosiasaun ho partidus sira seluk atu forma IV Governu Konstitusional.

Haré ba rezultadus eleisoens 2007 nian, tuir loloos, Prezidente Repúblika devia konvida uluk partidu FRETILIN ba harii IV Governu Konstitusional.

Maibé ida ne’e la akontese. Prezidente Repúblika rona fali interpretasaun oinseluk ne’ebé balun halo ba artigu 106 Konstituisaun RDTL, kona ba formasaun governu, ne’ebé hatete:

“Partidu polítiku ka Aliansa Maioria Parlamentar ne’ebé iha kadeiras barak liu mak hili Primeiru Ministru no Prezidente Repúblika mak nomeia, hafoin halo konsulta ho partidus sira ne’ebé hetan kadeiras iha Parlamentu Nasional”.

Biar CNRT, PD no PSD/ASDT la halo koligasaun (parlamentar) molok tuir eleisaun 2007, Prezidente Repúblika fó ba sira podér ba ukun rai ida ne’e no sira hotu hamutuk mak hase’es FRETILIN husi ninia direitu atu forma governu ho partidus sira seluk no independentis sira, atu ukun Timor-Leste husi 2007 – 2012.

Desizaun Prezidente Repúblika nian la hatudu katak nia iha konsiderasaun ba maioria ninia hakarak, liu hosi eleisoens, dalan loos ba hari demokrasia iha ita nia rain. Desizaun Prezidente Ramos Horta nian loke moos presedente aat ida ba eleisoens lejislativas tuir mai. Partidu ne’ebé de’it mak manán iha eleisoens tuir mai, bele la kaer governu tamba sira ne’ebé lakon, bele halibur hamutuk ba hadau ninia direitu hanesan akontese iha 2007.

Biar ita lakon ita nia direitu ba ukun, ita la hamosu no organiza violénsia (hanesan ema uluk halo ba ita), hodi hakotu mandatu ne’ebé sira simu husi Prezidente Repúblika. Ho komportamentu ida ne’e ita hatudu katak ita nia partidu iha maturidade politika, ita hatene ita nia responsabilidade ba rai no povu ida ne’e, ita iha sentidu estadu nian, ita hadomi povu. Nu’udar partidu istóriku no bo’ot liu, ita hatene sukat situasaun ida-idak no la halo sasán arbiru de’it. Iha tempu ba avansa, ita avansa, se karik tenke hakiduk, ita hakiduk. Maibé ita tuba rai nafatin. Hakiduk, la signifika katak ita sei hamámar aan tiha no husik de’it governu ida ne’e halo konforme sira nia hakarak. Durante luta libertasaun nasional, ita la lakon ita nia dignidade bainhira hakiduk iha momentu oin’oin, sa’e foho tuun foho no hakur mota. Nune’e ita sei tuir nafatin dalan ne’ebé FRETILIN hatudu hela mai ita. Nune’e ita sei iha brani atu foti nafatin ita nia oin, bainhira ita hakiduk tamba situasaun obriga ka la favorese.

Situasaun ohin loron nian, la’ós fásil ba ita(FRETILIN) simu, bainhira ita haré katak Xanana Gusmão forma ninia governu ho aliadus, barak ne’ebé eis-autonomistas, ne’ebé derepenti de’it hakfilak aan tiha, hodi akomoda ba situasaun ukun rasik aan. La’ós fásil ba ita, nu’udar partidu ne’ebé dedikadu tebes ba rai ida ne’e, haré governu ida ne’e harahun dadaun instituisaun estadu nian ne’ebé ita harii ho sakrifisiu barabarak, sobu dadaun sistemas ne’ebé diak, hakiak kultura sé liman de’it, hamate inisiativa buka servisu rasik ba han no hemu, politiza Admnistrasaun Públika, gasta arbiru de’it povu nia riku soin atu halo riku ema balun de’it enkuantu maioria povu kiak nafatin no hanoin atu halo túsan iha rai seluk atu aumenta korrupsaun.

Súsar atu tolan bainhira ita haré katak AMP sira taka dalan ba proposta bankada FRETILIN biar proposta sira ne’e halo ho objetivu atu governu, nu’udar órgaun soberania ida, bele uza rekursus ne’ebé iha ba hadia povu ninia moris.

Sira lakon eleisoens maibé hetan fali direitu ukun povu! Ita manán eleisoens maibé ita lakon ita nia direitu ba ukun, direitu ne’ebé povu mak fó mai ita, liu husi eleisoens. Sira kaer governu, biar inkonstitusional, ita obrigadu sai opozizaun. Ita iha ona oportunidade ukun maibé ita ukun ho rekurusus umanus limitadu no ósan ki’ik. Sira foin ukun, maibé, hahú ukun kedas ho rekursus finanseirus ka osan barak. Sira ukun ho ósan barak ne’ebé governu FRETILIN husik hela, liu hosi Fundu Minarai ne’ebé sai modelu diak ba poupansa ba rai sira seluk. Ósan ne’e mak fó vantajen ba sira. Maibé sira uza ósan ne’e atu habokur sira nian aan de’it.

Ita harii instituisoens estadu, sira sobu emvez de hatutan.Sira kari ósan arbiru de’it , ita hakarak harii sistema ba ajuda povu, liu-liu idozus sira, veteranus, oan kiak no feto faluk atu bele moris ho dignidade. Sira hasees funsionáriu experiente ne’ebé ita husik iha Administrasaun Públika, hatama fali ema foun, liuliu familia ka amigu ho sira, maibé, la iha experiénsia. Sira soe osan arbiru de’it ho justifikasaun katak sira ajuda emprezáriu lokál, ita hakarak fó formasaun no ajuda ne’ebé diak ka sustentável ba emprezáriu sira hodi bele hamriik mesak no halo obras ho kualidadi.

Bainhira sira halo sala barak iha governasaun sira nian, povu bele haré no sukat ho governasaun ita nian.

Nune’e ita manán buat ruma bainhira ita partidu opozisaun. Ita halo opozisaun ida ke tuir regras, leis no Konstituisaun no hatudu duni katak ita hakribiit violénsia.

Ita halo opozisaun oinseluk, atu hanorin dadaun ba sira ne’ebé ukun ohin loron ka hakarak ukun abanbairua, katak sesé de’it , bainhira la hetan ukun, tenke haktuir FRETILIN nian dalan nu’udar partidu opozisaun. Nune’e ita sai partidu modelu ba jerasaun ohinloron no jerasaun tuir mai. Ita sei husik legadu ka ezemplu boot ida iha istória harii estadu Timor-Leste. FRETILIN mak mestre ba hanorin kultura paz no importánsia estabilidade, demokrasia no justisa nian. Se mak bele iha korajen ohinloron atu hatudu liman ba FRETILIN katak ita fó mahun ba ema violentus sira? La iha.

Ohinloron, ema hatene ona katak “fahe kilat” ka “eskuadraun de morte” sai de’it argumentu falsu husi golpistas sira, iha 2006. Ohinloron ema barak deskonfia ka hatene ona sé mak autór ba tuda fatuk, sunu uma, hatauk ema no fahe povu Timor-Leste ba Lorumonu no Lorosa’e, iha 2006. Ohinloron ema barak deskonfia ka hatene ona tamba sá ema internasional balun ajuda ema iha rai laran atu hatún governu lideradu husi kamarada Mari Alkatiri.

Ita tempu oposizan nian, ita manán oportunidade atu haré no kritika governu ninia hahalok aat ka sala no aprende oinsá bele halo diak liu bainhira ita ukun. Ita nia deputadus manán esperiénsia fiskaliza knaar governu nian, ita hatene diak liu taan oinsá uza lei no Tribunal ba sátan situasaun sala ida ka injustisa ida. Bainhira ita halao dadaun knaar nu’udar opozisaun, ita moos aprende oinsá ukun diak liu sira bainhira ita manán fali direitu ukun rai ida ne’e, liu hosi eleisoens ( la’os fó podér ba malu de’it!!!).

Haré ba faktus akontese horiuluk no ohinloron, FRETILIN mak pioneiru no mestre ba buat hotu hotu ne’ebé iha relasaun ho vida povu no nasaun ida ne’e nian.Realidade hatudu katak FRETILIN mak hamoris konseitus foun ba rai ida ne’e no dada dalan ba faze ka prosesu ida-idak hanesan:

1) Konseitu povu Maubere , Unidade Nasional no nasaun;
2) Prosesu tomak kona ba luta libertasaun nasional;
3) Oinsá haburas fetu ninia direitu ( Organizasaun Popular da Mullher Timor - OPMT mak organizasaun feto Timor nian, harii uluk liu iha ita nia rain);
4) Oinsá halao demokrasia no Estadu de Direitu ( tuir leis)
5) Oinsa harii no halao instituisaun estadu nian tuir Konstituisaun RDTL nian;
6) Oinsá garante katak órgaun estadu iha relasaun diak entre sira no ida la interfere iha ida fali ninia knaar;
7) Oinsá ukun Timor-Leste ho programas, planus no sistemas ne’ebé garante benefísius ba povu, la’ós ba ohinloron de’it, maibé, ba abanbairua moos ( politika sustentatibilidade nian);
8) Oinsá halo opozisaun liu husi meius legais no pasífikus:
9) Hasees husi violénsia nu’udar instrumentu luta nian, iha tempu ukun rasik aan;
10) Hakiak kultura paz no estabilidade ba rai ida ne’e;

Iha II Konferénsia Jeral Kuadrus FRETILIN nian, halao iha 5-6 Dezembru 2009, iha Dili, partisipantes sira preokupa oinsá hadia, hametin no haburas partidu hodi manan liu taan povu niinia konfiansa no apoiu enkuantu FRETILIN mantein ninia knaar iha Parlamentu Nasional nu’udar partidu opozisaun de faktu.

Nune’e FRETILIN sei la mate no labele mate. Haré ba fileiras FRETILIN nian, ohinloron nian, ita nia partidu la’os de’it jerasaun 1970’s nian. Ita iha moos jerasaun foun, rihun ba rihun, feto no mane, namokari husi Lorumonu to Lorosae, liu hosi Ataúro no Oecusse, ne’ebé determinadu atu kaer kuda talin rai ida ne’e nian. Jerasaun foun barak tebetebes mak hatudu ona sira nia kapasidade organizasaun, lideransa no vizaun polítiku, sosial no ekonómika ba rai ida ne’e. Nuné partidu ida ne’e sei forte ba bei’beik. Sei hamriik nafatin ho forsa istória luta nian hahú husi 1970’s ne’ebé hametin liu taan ho estratéjia polítika matenek husi lideransa ohinloron nian, iha faze ka prosesu ida-idak. Jerasaun tuan no foun, hamutuk, sei tuba rai nafatin ho memória asu’uain sira nian hanesan Nicolau Lobato, Vicente Sa’he, Lear, Muki Bonaparte, Nino Konis Santana, Hodu Raan Kadalak no kamaradas sira seluk ne’ebé fó sira nia aan tomak to mate atu ita manán Independénsia no restaura ita ninia dignidade nu’udar povu.

Tuir determinasaun lideransa FRETILIN nian, iha II Konferénsia Jeral Kuadrus nian, ita hahú MARCHA DA VITÓRIA, iha 6 Dezembru 2009. Ida ne’e palavra de órden foun ida, ne’ebé lideransa atuál ható ba ita, atu hamanas no haklean liu taan espíritu luta FRETILIN nian. Ita hotu-hotu, lideransa husi órgauns nasionais no kuadrus husi estruturas sub-nasionais no militantes hotu-hotu, mak sei tuur hamutuk atu dezenvolve konseitu kona ba“MARCHA” iha sirkuntánsias luta ohin loron nian no hakfilak ida ne’e ba prosesu ida ne’ebé hotu-hotu sei haktuir ikus mai, atu ita bele alkansa ita nia objetivu imediatu no final. Lia fuan Marcha la’os de’it lao ho ain ka haleu Dili ka fatin ne’ebé de’it ho kareta atu hakilar hasoru governu de faktu AMP. La’ós de’it halao demo públiku nu’udar knaar mesak ida atu hatudu FRETILIN ninia forsa iha rai ida ne’e. MARCHA DA VITÓRIA sei sai prosesu ida ne’ebé ita rasik mak sei kaer, ita rasik mak sei defini ninia programas, métodus , metas no objetivus. Ita hotu-hotu husik II Konferénsia Jeral Kuadrus ho konseitu foun MARCHA DA VITÓRIA ho neon metin katak ita sei halao prosesu ida ne’e ho dame no sei fó aan tomak atu alkansa duni ita nia objetivus iha faze ida-idak. Primeira faze MARCHA DA VITÓRIA nian sei ramata bainhira FRETILIN manán fila fali ninia direitu ba ukun rai ida ne’e, liu hosi eleisoens. Hafoin ukun, ita sei hatutan MARCHA DA VITÓRIA, liu hosi segunda faze de luta, luta atu halakon kiak, beik, injustisa, korupsaun no buat sira seluk ne’ebé halo ita nia povu halerik ohinloron.

Haré fali ba ita nia istória luta nian, lia fuan MARCHA halo tiha ona parte vokabuláriu polítiku FRETILIN nian. Slogan “FRETILIN É A LIBERDADE DO POVO EM MARCHA”sai husi Prezidente Nicolau Lobato nia ibun rasik, iha ninia diskursu ba povu, iha 20 Setembru 1974. Liu tiha tinan tolu nulu resin lima, slogan ida ne’e sei iha valór nafatin. Tamba FRETILIN identifika aan ho povu , FRETILIN reklama horiuluk kedas katak nia mak lori aspirasaun Povu nian bainhira ita halao prosesu ba kore aan. Tebes katak FRETILIN mak loke dalan ba hakoak grupus étnikus oin’oin iha Timor-Leste tomak no ható ba sira konseitus kona ba Unidade Nasional, povu no nasaun no husi ne’e, haklaken nesesidade atu emar Timor hetan liberdade. Hanesan horiuluk FRETILIN sei marcha nafatin ho povu atu ita hetan liberdade total. Ho FRETIIN mak povu liberta aan husi kolonialismu / dominasaun husi rai seluk no sei liberta aan moos husi pobreza, iha aspetu hotu-hotu, inluindu pobreza espíritu nian ne’ebé halakon dadaun valores ita nia sosiedade nian.

Nune’e MARCHA DA VITÓRIA hatutan de’it prosesu ne’ebé hahú iha tempu Nicolau Lobato nian, maibé, hahú iha kontextu luta oin seluk ona, iha tempu ne’ebé, FRETILIN, biar partidu maioria nian , sai fali partidu opozisaun de faktu.

A LUTA CONTINUA!
VIVA FRETILIN!

DEPIM – F (Departamento de Informação e de Mobilização da FRETILIN)